ေစတသိက္အခန္း၌ ျပခဲ့ေသာ အေလာဘ၊ အေဒါသ၊ အေမာဟ ၃-ပါးကို ပါဠိလုိ “ေဟတု”၊ ျမန္မာလုိ “ဟိတ္”ဟုေခၚသည္။ ဤေနရာ၌ ေဟတု-သဒၵါသည္ “အေျခအျမစ္”ဟူေသာ အနက္ကိုေဟာ၏။
သစ္ပင္၌ ေရေသာက္ျမစ္သည္ သစ္ပင္တစ္ပင္လံုး ခိုင္ျမဲစည္ကား ၾကီးထြားေအာင္ ျပဳသကဲ့သိ႔ ဟိတ္တရားမ်ားလည္း မိမိတုိ႔ႏွင့္ ယွဥ္ဖက္စိတ္ကို ခုိင္ျမဲစည္ကား အက်ိဳးမ်ားေအာင္ ျပဳႏုိင္ၾကေပသည္။ ထို႔ေၾကာင့္ ကုသုိလ္စိတ္ကို ဟိတ္ ၂-ပါးႏွင့္ ယွဥ္ေသာ ဒြိဟိတ္ကုသိုလ္စိတ္၊ ဟိတ္ ၃-ပါးႏွင့္ ယွဥ္ေသာ တိဟိတ္ကုသိုလ္စိတ္ဟု ခြဲျခားမွတ္သားရမည္။
"ဒိြဟိတ္ကုသိုလ္စိတ္"
အေလာဘ၊ အေဒါသ ဟိတ္ ၂-ပါးႏွင့္ ယွဥ္ေသာ ကုသိုလ္စိတ္သည္ “ဒြိဟိတ္ကုသိုလ္စိတ္”မည္၏။ သုစရုိက္ဆယ္ပါးတုိ႔တြင္ သမၼာဒိ႒ိသည္ “ကံ-ကံ၏ အက်ိဳးဧကန္ရွိ၏။”ဟု ယံုၾကည္ေသာ ဉာဏ္ပညာတည္း၊ ထုိဉာဏ္ကိုပင္ “ကမၼသကတာဉာဏ္”ဟု ေခၚ၏။ ကေလးျဖစ္ေစ၊ ကံ-ကံ၏အက်ိဳးကို နားမလည္ေသာ အရုိင္းအစိုင္းျဖစ္ေစ ပစၥည္း၀တၳဳ တစ္စံုတစ္ခုကို ေပးကမ္းရာ၌ ၀မ္းေျမာက္၀မ္းသာ ကုိသိုလ္စိတ္ကား ျဖစ္တတ္ပါ၏။
သို႔ေသာ္ “ယခုျပဳေသာ ကုသိုလ္ကံသည္ မိမိသႏၱာန္မွာ အဖတ္တင္ရစ္၏။ ထိုကံေၾကာင့္ ေနာက္ေနာင္အခါ အက်ိဳးခံစားရမည္”ဟု သိေသာ သမၼာဒိ႒ိ (ကမၼသကတာဉာဏ္)အေမာဟမပါ။ အေလာဘ၊ အေဒါသဟိတ္ ၂-ပါးသာပါ၏။ ထုိ႔ေၾကာင့္ ထုိကုသိုလ္စိတ္မ်ိဳးကို “ဒြိဟိတ္ကုသိုလ္စိတ္”ဟု ေခၚၾကရသည္။
ယခုကာလ ဗုဒၶဘာသာ၀င္ အခ်ိဳ႕လည္း ကံ-ကံ၏ အက်ိဳးကို နားမလည္ၾကဘဲ သူမ်ားေယာင္လုိ႔ ေရာေယာင္ကာ သူမ်ားလွဴလုိ႔ လွဴၾကရသူေတြ မ်ားစြာရွိသည္။ ထုိသူမ်ား၏ ကုသိုလ္စိတ္လည္း ဒြိဟိတ္ ကုသိုလ္ပင္တည္း။
ပင္ကိုဉာဏ္ရွိသူ (တတ္သိနားလည္သူ)ျဖစ္ေသာ္လည္း အမွတ္တမဲ့ ေပးကမ္းရာ၌ ဒိြဟိတ္ ကုသိုလ္စိတ္ပင္ ျဖစ္ေပလိမ့္မည္။ အခ်ဳပ္မွာ ကုသုိလ္ျပဳေနတုန္း၌ ဉာဏ္ပညာမပါလွ်င္ ဒြိဟိတ္ကုသိုလ္ခ်ည္းမွတ္ပါ။
"တိဟိတ္ကုသိုလ္စိတ္"
အေလာဘ၊ အေဒါသ၊ အေမာဟ ဟိတ္ ၃-ပါးႏွင့္ယွဥ္ေသာ ကုသိုလ္စိတ္သည္ “တိဟိတ္ကုသိုလ္စိတ္”မည္၏။ ကုသုိလ္ျပဳေနတုန္းအခါ ကံကိုလည္းေကာင္း၊ ကံ၏ အက်ိဳးကိုလည္းေကာင္း နားလည္ေသာ ကမၼသကတဉာဏ္ပါလွ်င္ တိဟိတ္ ကုသိုလ္စိတ္ ျဖစ္သည္။ ယခုကာလ၀ယ္ အေတာ္အတန္ ဉာဏ္ရွိေသာ အမ်ိဳးသား အမ်ိဳးသမီးတုိ႔သည္ ဘုရားကိစၥ၊ တရားကိစၥ၊ သံဃာကိစၥ၊ မိဘကိစၥ၊ လူၾကီးသူမတုိ႔ ကိစၥကို စိတ္ေစတနာ ျဖဴစင္စြာျဖင့္ ျပဳၾကသည္။
ထုိကုသိုလ္စိတ္မ်ား၌ သံသရာ အက်ိဳးကို နားလည္ေသာ ဉာဏ္ပါရွိရကား တိဟိတ္ ကုသိုလ္မ်ိဳးျဖစ္ၾကသည္။ တစ္စံုတစ္ခု ပစၥည္းကို ေပးလွဴေသာအခါ “ထုိပစၥည္းသည္ ရုပ္ကလာပ္အစုသာျဖစ္၏။ ထုိရုပ္ကလာပ္အား အနိစၥ၊ ဒုကၡ၊ အနတၱ ပါတကား”ဟု ၀ိပႆနာတင္၍ လွဴတတ္သူအတြက္ ဉာဏ္ဓာတ္ပါရွိေၾကာင္း တိဟိတ္ကုသိုလ္စိတ္ ျဖစ္ေၾကာင္းမွာ အထူးေျပာဖြယ္ မလုိေတာ့ပါ။ အလြန္ေကာင္းေသာ တိဟိတ္ ကုသုိလ္တည္း။
ထုိ႔ေၾကာင့္ ယခုအခါ ဆရာမိဘတို႔က အလွဴေပးခါနီး၊ ေရစက္ခ်ခါနီး၌ ကံႏွင့္ကံ၏အက်ိဳးကို လည္းေကာင္း၊ အနိစၥ၊ ဒုကၡ၊ အနတၱအေၾကာင္းကို လည္းေကာင္း နားလည္ေအာင္ ေျပာသင့္ၾကပါသည္။